1880’ lerde Osmanlı Isparta’sı
(Günlük Yaşamdan Bir Kesit)
Isparta Acemlerinden bazı varlıklı aileler (Ermeni) aileleri çocuklarını altı ila on bir yaşlarına kadar mutlaka mahallelerinde bulunan Kur’an kurslarına gönderirlerdi. İslam’ın ön gördüğü günlük davranışlarda nasıl davranılmalı, insani ilişkilerle ilgili kültürel bilgilerin verilmesi esastı.
Isparta Rum ve Acemleri (Ermenileri) haftanın sadece Pazar günlerinde kiliselerine giderler. Haftanın diğer günlerinde ise; İslami kültürlere saygı esaslı yaşamlarına devam ederler.
(Gayrimüslim ve Isparta Müslümanlarıyla ilgili fotoğrafları, tarihi günlük yaşam hatıralarını şahsıma gönderme zahmetinde bulunan Yunanistan da yaşayan Osmanlı Isparta’sının Rum torunlarından Tarihçi Sayın Minas P. Kaplanoğlu’na çok teşekkür ederim.)
*
1880 Isparta yıllarına gelince: Ispartalılarca Talaslı Maryan Simena kadının kızları, Reyhan ve Seyhan’ın başarıları dillerde. Isparta Acemlerinden (İran’dan Isparta’ya 1710’larda yerleşen 23 Ermeni ailesinin kızları. 1880’ lerde 117 aile olmuşlar. Hocazade (Kepeci) mahallesindeki çok başarılı bir okul var. Dini ve kültürel anlamda eğitim veren dokuz okulun içinde bir okul var ki oldukça başarılıdır.
Okula İslami kültürü benimsemiş Rum ve Acem ailelerin çocukları bu okulda eğitim alırlar. Isparta içinde çok kültürlü insanlarımız dostluk, hoşgörü içinde yaşamaktadırlar. Bu dokunun oluşmasında Ahi Kasap (Mevlevi Dergâhı) ve Şadiye okulunun faydaları küçümsenemez.
Dillere destan okulun adı: Şadiye (Bük’ ası) Medresesidir. Sahiplerinden Hacı Hasan Efendi oğullarından Müderrisler Seyyid Ali ve kardeşi Hüseyin Efendiler sık sık okullarının başarı çıtalarını ölçmek için yarışmalar düzenlerler.
Bu yarışmalardan birisi de: Kur’an ımızı ezberden okuma yarışmasında Acem (Isparta Ermeni ailelerinden) Maryan Simena kadının kızları, Reyhan ve Seyhan birinciliği paylaşırlar. Bu başarının sonunda baba ayakkabı dikicisi Usta Kifor ‘a bir binek at hediye edilir.
Hocazade Kepeci mahallesinden deri tüccarı Ali Ayanoğlu’nun sekiz yaşında kızı Nigar, Dere mahalleli un değirmenleri ağası Hacı Mustafa Başağaoğlu’ nun kızı Müslüme (Bugünkü Isparta Belediye Başkanı Şükrü Başdeğirmen’ in ataları) okuma derecesini paylaşırlar.
1880’ lerde İngiltere'nin Manchester bölgesi mağazalarında satılmak üzere kösele çizmeler, bayan ayakkabıları dış satım olarak gönderirdi. Osmanlı devlet bütçesine, Isparta sancağı gelir hanesine büyük katkılar sağlamıştı.
*
Isparta halkının sıcak, ırk ve din ayrımı yapmadan İslami sevecenlikle Isparta’mıza uyum sağlayan İran Acemleri (Ermenileri) el sanatı, ticaret yönüyle kalıcı faydaları olmuş. Bugün bile Ermeni ustaların yaptıkları Osmanlı evleri Isparta sokaklarında sağlamlığı, kullanmışlığı yönüyle boy göstermekte. Isparta Rumları için de aynı şeyler söylenebilir.
Ermeni gençleri Isparta dağlarında Kitre (Geven otu) kök boya toplayıcılığı ile gül hasat mevsiminde gül bahçelerinde, varlıklı ailelerin ev temizliği işlerinde çalışırlar.
Ispartalı Ermeni el sanatı ustaları Isparta’mıza uyum sağlamada, saygıdeğer Müslim Isparta halkıyla hoşgörü anlayışıyla yaşamaları için birçok bakımdan sanata eğilmişler. Ermeni bayanları aşçılık, düğün, cenazelerde İslami kültüre dayalı ilahileri seslendirme yaparlar.
Baskı yazmacılığı, turşu, reçel yapımı, yayık döğme, ekmek ve pastacılıkla birlikte; evlenecek Müslüman genç kızlarının gelin başı süslemeciliği, gibi çok yönlü el becerileriyle uzun yıllar Isparta’mıza hizmet ederler. Ta ki Osmanlı’nın tehcir (zorunlu göç) yasasına (1918) kadar.
Isparta Ermeni ayakkabı yani eski adıyla: babacılık veya etükçilik (edik) yapımı yönüyle Selçuklu döneminde giyilen ayakkabı modellerine yönelirler. 1880’ lerde İngiltere'nin Manchester bölgesi mağazalarında satılmak üzere kösele çizmeler, bayan ayakkabıları (fotin ve iskarpinler, fantezi (süslü) kadın terlikleri) dış satım olarak gönderirdi. Osmanlı devlet bütçesine, Isparta sancağı gelir hanesine büyük katkılar sağlamıştı.
*
Isparta Acemlerinden (Ermeni) varlıklı aileleri çocuklarını altı ila on bir yaşlarına kadar mutlaka mahallelerinde bulunan Kur’an kurslarına gönderirlerdi. Acem aileler çocuklarını geleneksel kendi dinleri Ortodoksluğu öğrettikleri kadar İslami terbiye, Müslümanlık kurallarını da öğrenmelerini isterlerdi.
Kısacası Isparta Acemlerinin Erkek ve bayanları Isparta sokaklarında bir Müslüman anlayışına uyum gösterdikleri kadar sadece Pazar günlerini üç dört saatliğine Ortodoks olurlar. Diğer zamanlarda ise İslami anlayışla haşır-neşir olurlardı.
Cenazelerini öldüğü evde süsleyip püsleyip, gül kokularıyla yüzleri açık yakınlarının görmesini (ziyaret) sağlarlar. En yakın mahalle camisinin avlusunda musalla taşı üzerine konulur. Kısa dua yapılır. Kısa müddet sonra da kiliselerine götürülüp; dua edilir. Mezarlığa götürülür.
Isparta’da alı Ortodoks Ermeni (Acem ) ve Rum mezarlığının var olduğunu da hatırlatalım.
Araştırma: Bayram AYGUN/ E. Öğretm.2024-Isparta
