İşçinin temel ihtiyaçlarını giderebilmesi, sosyal çevresine yeterli zaman ayırabilmesi ve dinlenebilmesi için çalışmadan geçireceği zamana ihtiyacı vardır. Bu nedenle çağdaş hukuk devletleri, çalışma sürelerine sınırlamalar getirmiştir. Ancak yeni işçi almadan daha az maliyetle üretimin artırılması yahut işçinin daha fazla gelir elde etme isteği gibi farklı sebeplerle ortaya çıkan fazla çalışma olgusu da sosyal bir gerçekliktir.
İş Kanunu’muza göre haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılır. Haftalık olarak bu süre aşılmamış olsa dahi günlük 11 saati aşan çalışmalar da fazla çalışma sayılır.
İŞÇİNİN ONAYININ ALINMASI GEREKİR Mİ?
Kural olarak bir işçiye fazla mesai yaptırabilmek için yazılı onayının alınması gerekir.
İşçinin yazılı onayının bir kere alınması yeterlidir. Bu onay, iş sözleşmesinin içinde yahut fazla çalışma ihtiyacı doğduğunda alınabilir. Önceden onay vermiş olmasına rağmen işçi fazla çalışmayı reddederse, İŞVEREN SÖZLEŞMEYİ HAKLI NEDENLE DERHÂL FESHEDEBİLİR VE HİÇBİR TAZMİNAT ÖDEMEZ.
Peki bir kere fazla çalışacağına ilişkin onay vermiş olan bir işçi artık geri dönüşü olmayan bir yola mı girmiş olur? Hayır. İşçi, fazla mesai yapacağına ilişkin onayını, 30 gün önceden yazılı olarak bildirmek koşuluyla her zaman geri alabilir ve herhangi bir sebep belirtmesi de gerekmez.
Onay vermemesine rağmen işçi, fazla çalışmaya zorlanabilir mi? Bu durumda fazla mesai yapması gerekeceği, işçiye yazılı olarak bildirilmelidir. Bu bildirim işçi tarafından 6 iş günü içinde yazılı olarak kabul edilmezse işçi fazla mesai yapma yükümlülüğü altına girmez. Ancak işveren bu durumda, fazla mesai yapılması geçerli bir nedene dayanıyorsa, bu durumu yazılı olarak açıklamak, İHBAR SÜRELERİNE UYMAK VE KIDEM TAZMİNATINI ÖDEMEK KOŞULUYLA, İŞ SÖZLEŞMESİNİ FESHEDEBİLİR.
İŞVERENİN ZORUNLU NEDENLERİ VARSA
Bazı durumlarda, işçinin onayı bulunmasa dahi fazla çalışma yaptırılabilir:
- Bir arıza sırasında,
- Bir arıza çıkacağı öngörülüyorsa,
- Makineler veya araç - gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde,
- Başka zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması hâlinde,
iş yerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilere fazla çalışma yaptırılabilir.
Zorunlu nedenlerle fazla çalışma, işçinin sadakat borcu kapsamında olup bu hâllerde fazla çalışma yapmak istemeyen İŞÇİNİN SÖZLEŞMESİ HAKLI NEDENLE DERHÂL FESHEDİLEBİLİR VE KENDİSİNE HİÇBİR TAZMİNAT ÖDENMEZ.
Zorlayıcı sebeplere örnek olarak, Yargıtay kararına konu bir uyuşmazlığı gösterebiliriz: Olayda işveren bir yemekhane işletmecisi, işçi ise elektrik teknisyenidir. İşverenin yemek hizmeti verdiği bir okulda yemekhanenin başka bir bölgeye taşınmasına karar verilmiştir. Okul yönetimi, eğitimin aksamaması için taşınma işinin sömestr tatilinde bitirilmesi isteminde bulunmuş, buna mukabil işveren de zorunlu nedenlerle fazla çalışma yapılacağı kararı almıştır. Fazla çalışma yapmak istemeyen işçi tazminatsız olarak işten çıkarılmış, Yargıtay işvereni haklı bulmuştur.
YÖNETİCİ KONUMUNDAKİ İŞÇİ BAKIMINDAN
İş yerinde mesai saatini kendi ayarlayabilen üst düzey yönetici konumundaki kişiler, fazla çalışma ücreti isteyemez. Çünkü bu kişiler, işverenin herhangi bir düzenlemesi ve kontrolü olmaksızın, çalışma süresini bizzat belirlemektedir. Örneğin, görev aldığı fabrikada herhangi bir amiri bulunmayan ve işe ne zaman gidip geleceği tamamen kendi inisiyatifine bırakılmış bir fabrika müdürü, fazla çalışma ücreti talep edemez.
FAZLA ÇALIŞMANIN KARŞILIĞI VE İSPATI
Fazla çalışma ücreti, işçinin ÜCRETİNİN SAAT BAŞINA DÜŞEN MİKTARININ %50 FAZLASI olarak ödenir.
İşçi, yapmış olduğu fazla çalışmanın karşılığını serbest zaman olarak da kullanmak isteyebilir. Bu konuda seçim hakkı işçiye aittir. İŞÇİNİN YAPTIĞI HER 1 SAATLİK FAZLA ÇALIŞMA İÇİN 1,5 SAAT SERBEST ZAMAN HAKKI VARDIR. İşçi bu serbest zamanı 6 ay içinde ve ücretinde bir kesinti olmaksızın kullanacaktır. Serbest zamanını 6 ay içinde kullanmayan işçinin ücret hakkına halel gelmez.
Fazla çalışma yaptığını işçi ispat etmelidir. Puantaj kayıtları (mesai giriş - çıkış cetvelleri), kamera kayıtları, şirket içi yazışmalar bu hususta ispat kolaylığı sağlar.
İşçi, ücret bordrosunun “fazla çalışma ödemesi” kısmına herhangi bir kayıt düşmeden imza atmış veya “bir alacağım yoktur” yazmış olsa dahi mahkemece celbedilecek imzalı mesai giriş – çıkış cetvelleriyle fazla çalışmasını ispatlayabilir.
Av. Onur TANIK
Kaynakça:
1. Durmuş ÖZCAN, Uygulamalı İş Davaları, 6. Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2021.
2. ÇELİK / CANİKLİOĞLU / CANBOLAT, İş Hukuku Dersleri, 30. Baskı, Beta Yayıncılık, 2017.
3. Yargıtay 9. HD, 08.09.2014 T., 26267 E. 25554 K. sayılı kararı.
