Osmanlı Ispartası’ nın ilk şirketi olma özelliğini taşyan, Vali Zihni Paşa tarafından açılan Isparta Hali Şirketi Osmanlı’ nın en büyük şirketlerinden biriydi. 1892’ lerde Isparta köylerinde kasabalarında, yönetim şekliyle Isparta’ ya bağlanmış Burdur ’ un köy ve ilçelerinde hemen hemen her evde Isparta Halı şirketinin halı üretim atölyeleri açılır.
İlk defa köy kızları parayla tanışır. On kuruş, kırtıklı para, delikli, kesik paranın ticarette, alış-verişte işe yaradığı 1892’ li yıllarda Isparta’ nın sosyal, moral, ticari havası değişir.
“Isparta ve Burdur kalkınma adımını atmıştır artık!.”derken:
İstanbul’ lu dolandırıcılar yeni kurulan Halı şirketinin Tarihçi Böcüzade’nin yazdığına göre 7-8 yüz lirasını götürmüşler. Şimdiki parayla trilyonları bulan bir miktar. İlk kez tarihta bu bölgede dolandırıcılık olayıyla karşılaşılır. Osmanlı Ispartası’ nın, Burduru’ nun halı şirket ortakların paraları 7-8 Yüz lira ları bir anda yok oldur.. Isparta ve Burdurlu hemşerilerimizin kelime dünyalarına “Dolandırıcılık” kelimesi girer.
Bu dönem Osmanlı Medrese ve Hıristiyanların kilise okulları nın eğitimlerinin de zayıfladığı döneme raslar. Osmanlı’ nın tüm eyaletlerinde bu sorun söz konusudur. Gerek Medreseler de gerekse Hıristiyan eğitim birimlerinde ticari ve sosyal ahlaâki değerler insanlara anlatılamadığı bir dönemdir.
Diğer yandan Isparta ve Isparta’nın bağlı kasabası Burdur sokaklarda, pazarlarda, alış-veriş mekânlarında da benzer ahâk dışı kandırıkcılıklarının, kapkaççılıkların arttığıdır.
Halılarımızı Avrupa’ da geniş pazar bulacağız” umuduyla yüzlerce Isparta ve Burdur evlerinde dokuyucuların alacak ları yok oldu. Halılar Bulgaristan üzerinden, bir yıl süresinde Avusturya tüccarlarına veriliyor. Karşılığını Avusturya tüccar larca ödenmesine karşın Osmanlı eyaleti olan Burgaristan’lı gümrükçüler Avusturya ya sattıkları paraları ceplerine indirirler. İstanbul da açılan mahkeme bir işe yaramaz.
Tercüman –Gümrükçü Bulgar dolandırıcılar kayıplara karışırlar. Isparta tarihçisi Böcüzade Süleyman Sami bey; “Avrupa ile iş yapmak sevdasıyla, 7 - 8 Yüz Liralık bir halı partisi' nın parasını dolandırdıklarından, İstanbul' da açılan davayı da izletemediklerinden, ortaklara kâr dağıtmak şöyle dursun, sermayelerini dahi kurtarmak imkânı kalmadı.”diyor.
Isparta Hali Şirketi kapatılır. Ancak aş-iş demek olan halı sanatının ticari ve sanat boyutu yanında halı dokuma nedeniyle ellerine ilk defa para gören Isparta-Burdur kasaba köylülerinin bir uğraşı işi doğmuştur. Yeniden bir halı şirketi kurulur. Önceden zarara uğrayan hissedarlardan hiç katkı parası alınmaksızının şirkete ortak edilirler. Yeni kurulan şirketin ana ilkesi ticarette namusluluktur. Müşteri güvenidir. İşçisine karşı mahçup olmamaktır.
Yine Isparta’ nın ileri gelen Müslümanları, Ermeni, Rumların dan oluşan bir mesaj anlamı taşımak açısından Müslüman, İki Rum ve İki Ermeni Şark Halı şirketini (Kumpanyası) kurarlar..Ağırlıklı hisedar Ispartalı Rum doktor Dr. Bodosaki ile Ermeni ustalardan Etreli zade Mehmet, Agapoğlu Efendi ler’ dir. Özellikle kurulan halı şirketinin ilkelerinde Rum ve Ermenilerin ticari ilkeleri yanında şirketin ortaklarından ve Isparta da çok saygı gören Hafız İmamzade Tahir efendi İslâmiyettdeki ticari ahlâk kurallarını uygulamaktır.
Ve Bu mesajdan sonra evlerde duraklayan halı atölyesi açma işi hızlanır. Isparta ve Burdur bir elli yıl kalkınmada geri kalmıştır.
Araştrm Bayram AYGÜN: Böcüzade, H.Delibaş (Atina.Neo Lonia..) 2017-Isparta
