Osmanlı idaresinde hazırladığı İslamî Ceza Hukuku kanunnameleriyle bilinen Mehmed Ebussuud Efendi’nin nin adını duymuşsunuzdur. Kitaplaından Kanunname-i Ali Osmanî, Öşür vergisi hakkında “Risale-i Öşür “kanun name kitapları ünlüdür. Şöyle der: “İnsanıoğlu Cennet’ ten kovuldu. İnsanın bulunduğu toplumda mutlaka eğrilikler olur, olacaktır. Hiç bir insan kalkıp ben hata yapmadım diyemez” der..
Bu sözden hareketle Osmanlı’ nın Ispartası’ nda rüşvet, cinayet, adam kayırma, hırsızlık, kandırıkçılık ve de faizle para dağıtma gibi dinen yanlışlığı vurgulanan bir çok polisiye olayların olduğunu söyleyebiliriz. Isparta Tarihçisi Böcüzade, Akademisyen Prof. Dr. M. Sadık Akdemir( 18. Yüzyılın ilk yarısında ISPARTA ve şu anda Yunanistan Atina’da Tarihçi, Isparta Rum torun Haci Hıristo Delibaş’ ın notlarından Isparta Osmanlısı’ nda faiz - rüşvet olayı ndan bahsedeceğim.
1700’lü yıllar. Üçüncü Ahmed padişahtır.Lâle devri sultanı ve ilk kağıt fabrikasını açandır. Firdevs Bey yani Mimar Sinan camisi bünyesind insani amaçlı üç vakıf vardır: Camiyi yaşatma ,yaptırma ve Sıcak yaz günlerinde cami cemaatine ve çevresindekilere Kar-Buz ikramı veren, kutsal günlerde de Bal şerbeti iktamında bulunan Kar-Buz vakfını sayabiliriz.
Osmanlı Ispartası’ nda diğer üçüncü insani amaçlı vakıf ise “Firdevs Bey Camisi Nakit Para Vakfı” dır.. Ayrıca Isparta Ermenilerine, Rumlarına ait borç para veren başka para vakıfları da vardı. Osmanlı Ispartası ’nın Firdevs Bey Para Vakfı, Muâmele-i şer’ iyye sistemiyle (İslâmî Şer’i at kuralları) yıllar önce para-faiz (nem’a) sistemiyle çalışmak tadır. Ancak; Dini kuralların dışına çıkıldığına tanık olmaktayız.
Sistem olarak, dinî ve ahlâki kuralları benimsemesine rağmen yardımlaşma kurumu olarak bir cami bünsesinde olması başka bir problemdi. İhtiyaç sahiplerine borç para verirken Şeyhülislam’ ı Ebussuûd Efendi’ nin % 15 faizle para verme kuralının aşıldığını, borç para kurulunda olanların %15 kuralını aşıp; İslamî Nem’a ölçüsünü kaçırdıklarını, Şer’i kuralları çiğnediklerini görüyoruz.
Vakıf paraları kredi adının arkasına sığınarak;”idâne”yani ihtiyaç sahibine verilen borç paranın değer kaybının da hesaplanarak ona göre borç para verilmesin kuralının işletilmesi göz önüne alınmamış. Isparta Firdevs bey Borç Para Verme Vakfı cami yöneticileri bu kurala uymazlar. Verilen borç paralar geriye bir yıl sonra alınırken Osmanlı kurallarına göre % 15 fazlasıyla alınacakken malesef Isparta da %20’lere varan faizle alınıyordu. Cami yöneticileri de bu yüzden suçlu konumuna düşüyorlardı. Tam tamına bu durum 1700’lerden 1810’lara kadar sürdü. Isparta’nın Yaylazade veyaYayla mahallesinden Ispartalı Süleyman Oğlu Süleyman Ali, 1717 de borç alır. İşleri kötü gider, ödeyemez. Karaağaç mahallesinden, İbrahim Ömer, Deregümü köyünden Ramazan, Sav’ lı Satılmış borç alırlar, geriye ödeyemezler. Bunun sonunda da ödeyemedikleri her yıl için kat kat faiz borçlarının üzerine biner. Ve ödeyemedikleri için Kadı ve komisyonca tüm mallarına el konur. 1730 ‘larda Firdevs Bey Camii Kayyımı Mustafa faiz (Nem’a) olayını % 15 Ebussûd efendinin hukukî kurallarına çekmek isterse de malesef başaramaz.
Para Kurulundan Hatip Bin Mehmed, Hacı Selman Efendi, Demirci Salih Çelebi, Kutlubeyzade Mehmet Ağa, Hacıelfi (Pri Mehmet) mahalleli Hacı Ahmed, İskender mahallesin den Hacı Selman efendilerin kararlarıyla Ebusuûd efendi nin borç verme yıllık faizinin % 15 kararına karşı % 20’leri bulan borçlulardan faiz (nem’a) uygulama anlayışları Isparta’ da din çevrelerinden Medrese hocalarınca, vatan daşlar arasında karşı hoşnutsuzluk duyulmaya başlanır.
Isparta Mevlevî Dergâhı dedelerinden Handan Zade Hafız Mehmet İzzet Efendi, (sonradan Merkez Zabıta amirliğine getirildi),1867 de Isparta Firdevs Bey Para vakfının din adamlarıan zarar vereceğini düşünerek Vakıf kapatır. Sadece cami bünyesinde Mum, kandil alımı, kutsal günlerde bal şerbeti dağıtımı, (ferraş) cami süpürgecisi için bir fon oluşturulur. Kısacası Osmanlı Ispartası’ nda malesef bir dönem faiz (nem’a) yanlışlığına düşülür.
Araştrm: Bayram AYGÜN Emekli Öğretm-Köşe Yazarı 2017 -Isparta
